Ku xi in yuku sa sa´nu nu de´nu, nu yute o yu´u xichi, wila sa´a xi te sa´nu ndaa xi te ñu´un nda´a xi nitu´u yunuxi, na ka nda´a yuku data ku nda´a xi. ñadi nani te ñadi kuin wa´a wa´a ni ku nda´a xi, wita nda´a ku yute y sa ni xisa ndakui in ta´wi. Kuan ita xi, nani in taiwi te ndu xi in tikua. Nde´a xi ka na ndiwi Tidaa ko luchi xi na ka chikuile ko kuixi kachi xi. Yuku ya´a ni´in nu xi ndidaa yoo.
Ñuu Nuu io Yunu Ya´a. Ñuu tidaá, Ñuu Yodo Kunu, Ñuu Diuxi, Ñuu Nu´un, Ñuu Yuku Ndaa, Ñuu Ndiku, Ñuu Yuku Añi.
Nancho Kucntniu Nu Xi. Ña yuu i´ni xi ña tuu wixi xi. Senie´un xi sa na kutana nu jue´e nuu xi´in kue´e kida u´u xi nuu dadede nu. Sa Katadana nu kue´e ya´a kuido nu in nu´un luchi ngueni nuu yute yuku ya´a te tastuu nu xi chii xitino ndiaka. Nuu tna´an kue´e nuu in sa luchi te nadatna´an nu xi´in tnutayuxi, ruda, dakee nu alkool te dakayu nu xi xi´in ñu´un te dakun´un nu xi da daa naku´a nu sa luchi.
Sa lo Kuechi Satha´an Nu In Kue´e Ya´a te Nanchoo Kidaña´an Xi. In sa luchi tna´an xi kue´e nuu in ñayiwi kun´un nuu ña´an kui´a xi. Kesa´a nda´i xi, kiwi ka´ni, ña tnii dita koa xi. Nuu tna´an nu kue´e dodede nu, ku sa tuu nu nuu i´ni o nuu wichi kidatniu nu. Kesa´a dada´wi ña´a xi sa kidadedenu, tna´an u´u nuu dadede nu, te satu nu dedenu, tna´an u´u diki nu te wichi tnii ña´a ñungua´na.
Inka Ka Sa Xenie´Un Yunu Ya´a. Xeentniu nu xi sa na dada´wi nde xi yu´u ñu´un nu.
Es una planta de 2 m, su tallo es liso sin espinas. Sus hojas son pequeñas, redondas, con puntas no muy largas, sus hojas son verdes y tiernas, nacen en las puntas de la rama, las viejas o maduras son tiesas y se ponen amarillas, ya secas se ponen cenizas o grises, no tienen parecido. Flores medio amarillas, en su parte baja y medio dulces, el botón es largucho y al abrir es como mariposa. El fruto es blanco, también medio dulce, se encuentra en todo el año, su flor la da en junio-julio, sus hojas caen poco en febrero-marzo. Crece en los ríos, arroyos, en las zanjas o bordos de las tierras, en el monte, en los poblados o centros de los poblados. No es fría ni caliente sino fresca.
Localización geográfica regional. San Pedro Tidaá, Yodocono, Diuxi, San Vicente Nuñu, Teposcolula, San Miguel Achutla y San Bartolo Yucuañi.
Uso medicinal. Sirve contra el mal de orines: se agarra un rollito de 10 ó 15 puntas de huele de noche y se lo pone en la vejiga cuando va uno en el campo. Aire (V. Mal aire): se agarran seis o siete varitas y se limpian a personas grandes y niños, se mezcla con ruda, hinojo, mirto, chamizo blanco, hierba de alcanfor, la flor de floribundio se junta se le frota el alcohol y se prende el cerillo y con eso se agarra y se restriega para que suelte el olor y ya se da la limpia.
Causas y síntomas de la enfermedad. Mal de orina: por estar mucho en la calor, por trabajar mucho; síntomas, se les tapa la vía urinaria y les arde la vejiga. Aire: estando durmiendo bien cobijados salen y les pega el viento frío y por mala hora que se levantan; síntomas, empiezan a sacudir con dolor de cabeza, dolor de cuerpo, les da como sueño, como miedo.
Otros datos. Se ocupa para barrera, para troncos de terreno, ya que echa mucha raíz.